اگر چه سوره از همان آیات اولیه به بیان مباحث اخلاقی پرداخته، اما اینجا با توجه به مقصود اصلی این یادداشت، ابتدا به آیه ۱۱ اشاره می شود:

ای اهل ایمان، مؤمنان هرگز نباید قومی قوم دیگر را مسخره و استهزا کنند، شاید آن قوم که مسخره می‌کنند از خود آنان بهتر باشند، و نیز بین زنان با ایمان، قوم دیگری را مسخره نکنند که بسا آن قوم از خود آن زنان بهتر باشند، و هرگز از یکدیگر عیب جویی مکنید و به نام و لقب‌های زشت یکدیگر را مخوانید که پس از ایمان به خدا، نام فسق نهادن بسیار زشت است و هر که توبه نکند چنین کسان بسیار ظالم و ستمکارند (۱۱).

جان کلام این آیه، ضرورت مناسبات سالم و منطقی به دور از خشونت، استهزاء و نفرت پراکنی است که متاسفانه در جوامع مختلف با شدت و ضعف ها و افت و خیزها به هر حال رایج است.

البته سوره، توصیه های اخلاقی را از رفتار با پیامبر (ص) آغاز می کند که نشانگر عادات و رسوم بد و غیر متمدنانه آن دوران بود؛ توصیه هایی مانند پیشی نگرفتن بر پیامبری که خلق آرام و مهربان دارد و هرگز در لفظ و رفتار تلافی جویی نمی کرده و یادآوری آنکه او را با فریادهای تحقیرآمیز خطاب می کردند. در آیات ۲ تا ۴ این سوره در این مورد می خوانیم: ای اهل ایمان، فوق صوت پیغمبر صدا بلند مکنید و بر او فریاد مکشید چنانکه با یکدیگر بلند سخن می‌گویید، که اعمال نیکتان (در اثر بی ادبی) محو و باطل می شود و شما نمی فهمید (۲) آنان که نزد رسول خدا به صدای آرام و آهسته سخن گویند در حقیقت خدا دلهایشان را برای تقوا آزموده و آنها آمرزش و اجر عظیم دارند (۳) به حقیقت مردمی که تو را از پشت پنجره ها به صدای بلند می‌خوانند اکثرا مردم بی عقل و شعوری هستند (۴).

توصیه های اخلاقی سوره حجرات تا سیاست ها و روش های خبری و اطلاع رسانی نیز تداوم می یابد و در این مورد می فرماید: ای مؤمنان، هر گاه فاسقی خبری برای شما آورد تحقیق کنید، مبادا از روی نادانی به قومی رنجی رسانید و سخت از کار خود پشیمان شوید (۶).

امروز ارزیابی خبر و روشمندی نقد و تفکر نقادانه و به عبارتی سواد رسانه ای از مهارت های مهم فردی و اجتماعی به حساب می آید؛ به خصوص برای کسانی که در انتشار اخبار نقش دارند. اگر چه به علت گسترش روز افزون شبکه های اجتماعی اکنون هر فردی به راحتی می تواند یک خبرسان باشد و با بازنشر یا به اصطلاح فوروارد اخبار و مطالب مختلف، نقشی در این زمینه بازی کند؛ چنانچه شاهد محتواهایی هستیم که هزاران هزارش هر لحظه در توییتر، تلگرام و سایر شبکه های اجتماعی بازنشر می شود.

آیه ۱۱ که پیشتر به آن اشاره شد در عصر دیجیتال متاسفانه مصادیق متعدد دارد. این آیه می گوید شاید آن قوم مورد تمسخر بهتر از مسخره کننده باشد و به طور خاص به زنان اشاره دارد و به سخره گرفتن با هدف تحقیر و برتری جویی را محکوم و با ظرافت عیب جویی، نفرت پراکنی و تخریب یکدیگر را نفی می کند و تاکید دارد که با القاب زشت یکدیگر را صدا نکنید.

با این حال جامعه ما شاهد ایراد القاب نامناسب مانند پیرزن، بدکاره و رفتارهای مذموم و زشت در روابط اجتماعی و رسانه ای بوده که بر مبنای تفاوت های قومی، فرهنگی یا جنسی اعمال می شود. تحقیر افراد به خاطر قوم، دین، فرهنگ یا جنس به صراحت در مغایرت با بیان خداوند است که در سوره حجرات می فرماید: ای مردم! شما را از یک مرد و زن آفریدیم و ملت ها و قبیله ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید. بی تردید گرامی ترین شما نزد خدا پرهیزکارترین شماست. یقیناً خدا دانا و آگاه است (۱۳).

این نوع رفتار برای تحقیر، نا امید کردن و شکستن روحیه رقیب نیز کاربرد زیادی در عرصه های سیاسی کشور پیدا کرده و به جای استدلال و منطق، القاب زشت مورد اشاره به کار گرفته می شود. در حالی که گمان و قضاوت بد، ناشی از نسبت دادن تهمت ها و دروغ ها به افراد، گناهی به حساب می آید که باید از آن توبه کرد: ای اهل ایمان، از بسیار پندارها در حق یکدیگر اجتناب کنید که برخی ظنّ و پندارها معصیت است و نیز هرگز تجسس مکنید و غیبت یکدیگر روا مدارید، هیچ یک از شما آیا دوست می‌دارد که گوشت برادر مرده خود را خورد؟ البته کراهت و نفرت از آن دارید و از خدا پروا کنید، که خدا بسیار توبه پذیر و مهربان است (۱۲).

جالب و قابل تامل است که این رفتارها را پس از قرن ها هنوز در عصر دیجیتال می بینیم و شاهد مصادیق متعدد آن هستیم. به عبارتی فناوری های دیجیتال ما را متمدن تر نکرده است. به عنوان مثال عدم تجسس در مورد دیگران و احترام به حریم خصوصی افراد که از حقوق پایه مورد تاکید قرآن است، امروز شاهدیم به چه وضعی افتاده و چگونه به راحتی بدگویی و غیبت در شرایطی که فرد امکان دفاع از خویش ندارد، پیش چشمان میلیون ها نفر بازنشر می شود.

حالا البته در عصر دیجیتال دروغ سریع تر هم انتشار می یابد. در این حال مراقبت از آبروی افراد و عدم اتهام زنی یک اصل غیرقابل خدشه است. ارزیابی عملکرد افراد یک الزام اجتماعی و مدیریتی است ولی با تخریب شخصیت با استفاده از دروغ پراکنی و بردن آبرو متفاوت بوده و خط ظریفی میان این دو حاکم است؛ از همین رو می فرماید: … مبادا از روی نادانی به قومی رنجی رسانید و سخت از کار خود پشیمان شوید (۱۳). یعنی ملاک، خویشتن داری و پروای خداوند است و اینکه در اطلاع رسانی ها و قضاوت ها تا چه حد عقل و وجدان را به کار می گیریم.

در عصر دیجیتال چه میزان بر زبان خود، بر کلیک هایمان و تصمیماتی که برای بازنشر، لایک یا نظر دادن و کامنت می گیریم تسلط داریم و توصیه های سوره حجرات را رعایت می کنیم؟

آیا عصر دیجیتال به واکنش ها براساس هیجان، نفسانیت، خودبینی و خودخواهی دامن زده است و بیشتر ما را از توصیه های قرآنی دور کرده است؟ این سئوالی جدی است وقتی باور داشته باشیم که برتری انسان ها براساس اخلاق و پایبندی به روابط عادلانه انسانی است: … بی تردید گرامی ترین شما نزد خدا پرهیزکارترین شماست. یقیناً خدا دانا و آگاه است (۱۳).

امت پیامبر خاتم باید جامعه مروج حیات طیبه باشد، حتی اگر عصر دیجیتال توانایی هایش را در قضاوت درست و واکنش اخلاقی به ضعف کشانده باشد؛ این را از یاد نبریم.

معاون امور زنان و خانواده ریاست جمهوری

انتهای پیام/