سیدعمران طباطبایی – بر اساس عدل الهی تمام کارهای خداوند در امور تكوینى مانند خلقت و امور تشریعی مانند فرستادن پیامبران، در دنیا و آخرت انجام می پذیرد که همگی از روى حكمت و مصلحت است. عدل الهی در کنار توحید، اساس دین معرفی شده است. عدل را در مقابل ظلم دانسته اند ولی تعریف آن در آثار عالمان مسلمان یک گونه نیست و به دلیل تعدد معنای لغوی و نیز اختلاف در ملاک حقیقت عدالت، چند تعریف کلی درباره عدل ارائه شده است. بنابر گفته اندیشمندان، تعاریف توازن و استقامت، تساوی و نفی تبعیض، اعطا و رعایت حق مستحق و افاضه بر حسب استعداد و قابلیت، قرار دادن هر چیزی در جای خود، حق هر شخصی را به او دادن و مراعات حقوق دیگران برای عدل مطرح شده اند.
برخی عفو و بخشش خداوند را که به عمل اندک گناهان بی شماری را می بخشد، خلاف عدل الهی تصور کرده اند اما این تصور ناروا است زیرا عفو و بخشش الهی در صورتی که از حقوق دیگران صرف نظر کند، خلاف عدالت است. در حالی که خداوند از حقوق مردم بر یکدیگر نمی گذرد مگر اینکه خود افراد از حقوق خودشان صرف نظر کنند.
در حقیقت عفو الهی شامل کسانی می شود که حقوق الهی را زیر پا گذاشته و از روی جهالت یا عمد، گناهانی مرتکب شده اند. امامیه و معتزله عدل الهی را از اصول پنجگانه دین به حساب آورده و به همین جهت به آن ها عدلیه نیز گفته می شود. در مقابل، اشاعره معتقدند هر آنچه از خداوند صادر شود نیکو است، حتی اگر ظلم باشد. آنان به جهت اعتقاد به حسن و قبح شرعی معتقدند عمل خداوند ملاک عدل است. دلائل عقلی را اصل بر وجود عدل الهی بر شمرده اند. انجام فعل قبیح، نقص در خداوند است و بنابر براهین عقلی، نقص در خداوند جایی ندارد و در نتیجه خداوند نمی تواند فعل قبیح را انجام دهد و همچنین انجام فعل قبیح یا از روی جهل است و یا از روی احتیاج و هر دو در مورد خداوند منتفی است. بنابراین خداوند قبیح را انجام نمی دهد و خود دلیلی برای اثبات عدل الهی است.
مبحث عدل الهی به باور یا عدم باور در مسائل مهم انسان شناختی، سعادت و شقاوت، اختیار و اراده انسان تأثیر دارد. از نظر پژوهشگران، شناخت احکام عملی دین وابسته به عدل الهی است. چون قاعده ملازمه و تاثیر مصالح و مفاسد واقعی در احکام و پذیرش نقش عقل در اجتهاد با پذیرش عدل الهی ممکن است. محققان می گویند هر چه خداوند به موجودات می دهد بر اساس استحقاق های ذاتی آن ها است. در واقع فیض، رحمت و همچنین بلا و نعمتی که به موجودات می رسد ناشی از نظام خاص هستی و وابسته به استحقاق ذاتی هر چیز است. هر فعلی که بر اساس حکمت باشد عادلانه و همه افعال خداوند اعم از تكوینى و تشریعى، چه در دنیا و آخرت، از روى حكمت و مصلحت است. طبق تحقیقات دانشمندان، خداوند هیچ عمل قبیحی را انجام نمی دهد چرا که قبیح کاری است که انجام دهنده آن مستحق ذم و نکوهش بوده و عقل از آن تنفر دارد. خداوند در آنچه بر او واجب است اخلال ایجاد نمی کند و عملی که بر آن وعده داده و لازم است را انجام می دهد.
علاوه بر ادله عقلی، عدل الهی بوسیله آیات قرآن نیز مورد تأیید و تصدیق قرار گرفته است. مسئله شر و تلخی ها و رنج ها در زندگی بشر، یکی از اشکالاتی است که بر عدل الهی وارد می شود. در واقع چون بدبختی ها و تیره روزی ها را ظلم انگاشته اند این مشکلات در مقابل عدل قرار گرفته اند. رویکرد بین عالمان مسلمان معتقد است که برخی شرور را لازمه خلقت و برخی آن را عدمی دانسته و برخی دیگر شرور را اموری نسبی و قیاسی دانسته اند، برخی دیگر شرور و رنج ها را دارای فایده هایی از قبیل تقویت ایمان و پیشرفت علمی و روشن شدن تفاوت خوبی ها و بدی ها می دانند. عدالت در تشریع از شاخه های بحث عدل الهی و به این معناست که در نظام قانون گذاری دینی و تشریع، اصل عدل رعایت شده است.
اگر در کاری، کمال انسان در انجام تکلیفی خاص لازم باشد، خداوند حتما آن را در قانون خود آورده و کاری فراتر از طاقت انسانی بر او تکلیف نمی کند. خلود یا ماندگاری ابدی در عذاب که جزو باورهای ادیان الهی است، یکی از امور ناسازگار با عدل الهی دانسته شده و در عالم اسلام نیز، اغلب عارفان ظاهر پرست، عذاب دائمی را با عدل الهی سازگار دانسته و به آن دامن می زنند که موضوعی است که از اساس اشتباه است. خداوند ظلم نمی کند و اصلا ًچرا باید ظلم کند. این مسلمانان به ظاهر مسلمان هستند که حقوق دیگران را پایمال می کنند. در تمامی ادیان به موضوع رعایت نمودن حقوق انسان ها تاکیدات فراوان صورت گرفته است. خداوند ظلم نمی کند، به اطاعت کنندگان ثواب و گناه کاران را مؤاخذه می کند. اعتقاد به عدل در تمام کارها و سخنان خداوند بیان گردیده و نباید به خداوند تهمت مجبور ساختن بندگانش بر کارهای قبیح و کیفر دادن بر آنها را زد و بدانیم که اسلام به ذات خود ندارد عیبی، اگر عیبی هست ز مسلمانی ماست.
انتهای پیام/
