سیدعمران طباطبایی – دانش، به عنوان محوریترین عنصر شکل دهنده تمدنها، همواره در دو قالب کلی «علم الهی» و «علم مکتبی» مورد توجه بوده است. این دو رویکرد، اگرچه در ظاهر متفاوت به نظر میرسند اما در طول تاریخ تأثیرات متقابلی بر یکدیگر گذاشته اند.

علم الهی، ریشه در وحی، الهامات معنوی و متون مقدس دارد در حالی که علم مکتبی بر پایه روشهای تجربی، استدلال عقلی و نظام های آموزشی ساختار یافته استوار است.

علم الهی (Divine Knowledge): به دانشی اطلاق میشود که منشأ آن فراتر از انسان و مرتبط با حقیقت متعالی (خداوند) است. این علم از طریق وحی به پیامبران، الهامات باطنی یا متون مقدس به بشر منتقل میشود و ماهیتی تغییر ناپذیر، کلی و ابدی دارد. در ادیان ابراهیمی مانند اسلام، مسیحیت و یهودیت، قرآن، انجیل و تورات به عنوان منابع اصلی علم الهی شناخته میشوند و هدف این دانش، هدایت انسان به سمت شناخت خدا، تقویت معنویت و تعیین چارچوبهای اخلاقی است.

علم مکتبی (School Knowledge): دانشی است که از طریق نظامهای آموزشی رسمی، پژوهشهای علمی و روشهای تجربی کسب میشود. این علم مبتنی بر مشاهده، آزمایش، استقراء و استدلال منطقی است و همواره در حال تکامل و بازنگری است. به عنوان مثال شامل علوم طبیعی (فیزیک، شیمی)، علوم انسانی (جامعه شناسی، روانشناسی)، و فناوریهای نوین است. هدف علم مکتبی، حل مسائل عملی، پیشرفت فناوری و درک قوانین حاکم بر جهان مادی است.

منابع علم الهی:
– متون مقدس: قرآن، انجیل، اوستا و…
– سنتهای دینی: احادیث، تفاسیر علما و تجارب عرفانی.
– الهامات فردی: تجربه های معنوی شخصی که در چارچوب دینی تفسیر میشوند.

منابع علم مکتبی:
– مشاهدات تجربی: داده های جمع آوری شده از آزمایشها و تحقیقات میدانی.
– منابع آکادمیک: کتابهای درسی، مقالات پژوهشی و سخنرانی های دانشگاهی.
– خرد جمعی: توافق جامعه علمی بر اساس شواهد مستند.

روش شناسی:
– علم الهی بر ایمان، تسلیم و تأویل متون استوار است. برای مثال، در اسلام، فهم قرآن نیازمند دانش تفسیر و آگاهی از قرائن تاریخی است.
– علم مکتبی از روش علمی (فرضیه سازی، آزمایش، نتیجه گیری) و نقد عقلانی استفاده میکند. تغییر پذیری و شک گرایی از ویژگیهای کلیدی آن است.

اهداف و کاربردها
علم الهی:
– پاسخ به پرسش های وجودی: هدف زندگی، معاد و رابطه انسان با خدا.
– تعیین چارچوبهای اخلاقی: حرام و حلال، عدالت و حقوق انسانها.
– تقویت معنویت: تزکیه نفس، عبادت و نزدیکی به خدا.

علم مکتبی:
– بهبود کیفیت زندگی: توسعه پزشکی، فناوری و اقتصاد.
– درک جهان مادی: کشف قوانین فیزیک، تکامل زیست شناختی و ساختار کیهان.
– حل مشکلات اجتماعی: کاهش فقر، مقابله با تغییرات اقلیمی و آموزش همگانی.

تعاملات تاریخی: تضادها و همکاریها
تضادها:
– مورد گالیله: مخالفت کلیسا با نظریه مرکزیت خورشید به دلیل تعارض با تفسیرهای کتاب مقدس.
– نظریه تکامل داروین: مقاومت برخی جوامع دینی علیه این نظریه به عنوان تهدیدی برای باورهای آفرینش گرایانه.

همکاریها:
– دوران طلایی اسلام: دانشمندانی مانند ابن سینا و خوارزمی با تلفیق قرآن و فلسفه یونانی، پایه های علوم ریاضی و پزشکی را بنا نهادند.
– نگرشهای معاصر: بسیاری از دانشمندان (مانند فرانسیس کالینز، مدیر پروژه ژنوم انسان) بین ایمان مسیحی و علم تعادل برقرار میکنند.

۵. مطالعات موردی معاصر
الف) اخلاق زیستی:
مسائلی مانند شبیه سازی انسان یا سقط جنین، نیازمند همکاری متخصصان دینی و علمی برای تعیین مرزهای اخلاقی هستند. برای مثال، فتوای مراجع شیعه درباره استفاده از سلولهای بنیادی، تلفیقی از فقه و زیست شناسی است.

ب) محیطزیست:
علم مکتبی هشدارهایی درباره گرمایش زمین میدهد، در حالی که ادیان (مانند اسلام در قرآن، سوره الرحمن) بر مسئولیت انسان در حفظ طبیعت تأکید میکنند. این همسویی میتواند پایه جنبشهای زیست محیطی باشد.

چالشها و انتقادها
– جمودگرایی: برخی نهادهای دینی با تکیه بر تفسیرهای تحت الفظی از متون، یافته های علمی (مانند زمین گرد) را رد کرده اند.
– مادی گرایی افراطی: رویکردهای پوزیتیویستی که هرگونه معرفت فرامادی را بی اعتبار میدانند.
– سوء استفاده سیاسی: استفاده از علم الهی یا مکتبی برای توجیه قدرت (مانند نژاد پرستی مبتنی بر داروینیسم اجتماعی).

راه حل های ممکن: گفتگو و تلفیق
– آموزش چند بعدی: نظامهای آموزشی که هم علوم تجربی و هم معارف دینی را پوشش میدهند.
– هرمنوتیک تطبیقی: بازخوانی متون مقدس با توجه به یافته های علمی جدید.
– اخلاق علمی: تدوین اصول اخلاق جهانی با الهام از تعالیم دینی و نیازهای علمی.

علم الهی و مکتبی نه رقیب بلکه دو بال برای پرواز بشریت به سوی حقیقت هستند. اولی چراغ راه برای پرسش های عمیق وجودی و دومی ابزاری برای تسخیر طبیعت است. تاریخ نشان داده که تمدنهای موفق (مانند ایران باستان یا اندلس اسلامی) از پیوند این دو دانش شکوفا شده اند.

در جهان امروز، که چالش هایی مانند هوش مصنوعی یا بحران معنویت گریبانگیر بشر است، گفتگوی سازنده بین این دو حوزه بیش از پیش ضروری است و تنها از این طریق میتوان به دانشی جامع دست یافت که هم نیازهای مادی را برطرف کند و هم روح انسان را سیراب سازد.

انتهای پیام/