سیدعمران طباطبایی – جامعه پایدار به عنوان آرمانی جهانی در قرن بیست و یکم، به سیستمی اشاره دارد که در آن تعادل بین سه رکن اصلی محیط زیست، اقتصاد و اجتماع به گونه ای برقرار میشود که نیازهای نسل حاضر بدون به خطر انداختن توانایی نسلهای آینده برای برآورده کردن نیازهایشان تأمین گردد. این مفهوم، امروزه به یکی از محورهای اصلی گفتمانهای توسعه بین المللی تبدیل شده است. با این حال، دستیابی به چنین جامعه ای بدون پایبندی به اصول اخلاقی ممکن نیست.

اخلاق، به عنوان مجموعه ای از ارزشها و هنجارهای حاکم بر رفتار انسان، نقش حیاتی در شکل دهی به ساختارها، سیاستها و تعاملات انسانی دارد. ارتباطی ناگسستنی بین اخلاق و شکل گیری جامعه پایدار وجود دارد و این وجود داشتن نشان میدهد که اصول اخلاقی میتوانند به عنوان سنگ بنای تحقق پایداری در ابعاد مختلف عمل کنند.

۱. اخلاق و محیط زیست: مسئولیت پذیری در قبال طبیعت

محیط زیست سالم نخستین شرط تحقق جامعه پایدار است. اخلاق محیطی شاخه ای از فلسفه اخلاق است که رابطه انسان با طبیعت و مسئولیتهای او در قبال آن را بررسی میکند. در این حوزه، دو دیدگاه کلیدی وجود دارد:
– انسان محوری (Anthropocentrism): که طبیعت را صرفاً به عنوان منبعی برای تأمین نیازهای انسان میداند.
– بوم محوری (Ecocentrism): که ارزش ذاتی برای تمامی اجزای اکوسیستم قائل است.

جامعه پایدار نیازمند گذار از دیدگاه انسان محور به سمت بوم محور است. برای نمونه، اخلاق اسلامی با تأکید بر مفهوم «خلافت» انسان بر زمین (قرآن، سوره بقره، آیه ۳۰)، مسئولیت انسان در حفظ تعادل طبیعت را یادآور میشود و در عمل، این نگرش اخلاقی مستلزم اقداماتی مانند کاهش آلاینده ها، حفاظت از تنوع زیستی و مدیریت پایدار منابع آب و خاک است.
نمونه های نقض این اصول اخلاقی، مانند جنگلزدایی در آمازون یا آلودگی رودخانه ها در هند، نشان میدهد که بی توجهی به اخلاق محیطی نه تنها جوامع محلی را نابود میکند، بلکه تغییرات اقلیمی را تشدید می نماید.

۲. اخلاق و عدالت اجتماعی: برابری بین نسلی و درون نسلی

عدالت اجتماعی دومین رکن جامعه پایدار است. از منظر اخلاقی، پایداری مستلزم توزیع عادلانه منابع میان تمامی اعضای جامعه (عدالت درون نسلی) و همچنین تضمین حقوق نسل های آینده (عدالت بین نسلی) است. عدالت به مثابه انصاف بر لزوم ایجاد ساختارهای اجتماعی که به نفع محرومترین افراد باشد، تأکید میکنند و در جامعه پایدار، این اصل به معنای دسترسی عادلانه به آموزش، بهداشت و فرصتهای اقتصادی است.
با این حال، جهان امروز شاهد نابرابری های فاحشی است:
– ۱٪ از جمعیت جهان بیش از ۵۰٪ ثروت را در اختیار دارد.
– بیش از ۸۰۰ میلیون نفر از گرسنگی رنج میبرند.

این نابرابریها نه تنها غیر اخلاقی است بلکه پایداری جامعه را تهدید میکند زیرا فقر و محرومیت به افزایش مهاجرت های اجباری، درگیریها و تخریب محیط زیست می انجامد. اخلاق اجتماعی ایجاب میکند که سیاستهایی مانند مالیات تصاعدی، سرمایه گذاری در خدمات عمومی و توانمندسازی گروه های محروم در اولویت قرار گیرند.

۳. اخلاق و اقتصاد: گذار از سود کوتاه مدت به رفاه بلندمدت

اقتصاد پایدار نیازمند باز تعریف مفهوم پیشرفت است. مدلهای اقتصادی کنونی، که بر اساس رشد بی پایان مصرف و بهره برداری از منابع طبیعی شکل گرفته اند، با اصول اخلاقی در تضاد هستند. اقتصاد دانان بر این باورند که توسعه واقعی باید «ارتقای آزادی های اساسی انسان» را دنبال کند و نه صرفاً افزایش تولید ناخالص داخلی را.
اخلاق اقتصادی در جامعه پایدار ایجاب میکند که:
– شرکتها علاوه بر سود آوری، مسئولیت اجتماعی و زیست محیطی خود را بپذیرند.
– دولتها با تنظیم مقررات سختگیرانه، از استثمار نیروی کار و منابع طبیعی جلوگیری کنند و نمونۀ موفق چنین رویکردهایی، کشورهای اسکاندیناوی هستند که با ترکیب اقتصاد بازار و سیاست های رفاهی، به بالاترین شاخص های پایداری دست یافته اند.

۴. چالشهای اخلاقی در مسیر پایداری

با وجود آگاهی فزاینده نسبت به ضرورت پایداری، موانع اخلاقی متعددی وجود دارد:
– فرد گرایی افراطی: در جوامع مصرفی، اولویت دادن به منافع شخصی بر مصالح جمعی به یک هنجار تبدیل شده است.
– کوتاه نگری سیاسی: دولتها اغلب به دلیل چرخه های انتخاباتی، پروژه های بلند مدت پایداری را نادیده میگیرند.
– نابرابری جهانی: کشورهای ثروتمند، که بیشترین سهم را در انتشار گازهای گلخانه ای دارند، از پذیرش مسئولیت تاریخی خود سرباز می زنند و غلبه بر این چالشها مستلزم تحول اخلاقی در سطح فردی و جمعی است.

آموزش اخلاق محیطی از دوران کودکی، تقویت نهادهای بین المللی مانند سازمان ملل متحد و ایجاد جنبشهای مردمی از جمله راهکارهای پیشنهادی هستند.

۵. اخلاق دینی و فرهنگ های محلی: پلی به سوی پایداری

ادیان و سنت های فرهنگی میتوانند نقش مهمی در ترویج اخلاق پایداری ایفا کنند. برای مثال:
– در مسیحیت، مفهوم «محافظت از آفرینش» بر مسئولیت انسان در قبال زمین تأکید دارد.
– در آیین بودایی، اصل «آهیمسا» شامل احترام به تمامی موجودات زنده میشود.
– در ایران، سنت قنات و مدیریت آب نشان دهنده دانش بومی مبتنی بر هم زیستی با طبیعت است و احیای این ارزش های اخلاقی در قالب برنامه های آموزشی و رسانه ای میتواند حس تعلق به طبیعت و مسئولیت پذیری جمعی را تقویت کند.

جامعه پایدار نه یک آرمان دور از دسترس، که ضرورتی اخلاقی برای بقای بشریت است. تحقق این جامعه مستلزم آن است که اخلاق در قلب تمامی تصمیمات فردی، سیاستهای دولتی و تعاملات بین المللی قرار گیرد. از کاهش انتشار کربن تا مبارزه با فقر، هر اقدام پایداری ریشه در ارزشهایی دارد که احترام به حیات، عدالت و آینده نگری را ترویج میکنند و در نهایت، پایداری تنها زمانی معنادار است که مبتنی بر اصول اخلاقی باشد که کرامت انسان و یکپارچگی اکوسیستم را به رسمیت میشناسد.

جهان برای تأمین نیازهای همه کافیست نه طمعِ همه. اخلاق نه به عنوان یک مفهوم انتزاعی بلکه به عنوان نیروی محرکۀ عینی، شرط لازم برای دستیابی به جامعه پایدار است و  بدون تحول اخلاقی، هیچ فناوری یا سیاستی نمیتواند تضمین کننده آینده ای امن برای نسل های آینده باشد.

انتهای پیام/