سیدعمران طباطبایی – روابط میان روسیه و اوکراین همواره در طول تاریخ پیچیده، عمیق و چند لایه بوده است. اوکراین نه‌ تنها به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود بلکه به سبب پیوندهای تاریخی، اقتصادی، فرهنگی و استراتژیک، از اهمیت فراوانی برای روسیه برخوردار است. تحولات معاصر، به‌ ویژه از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، این اهمیت را دو چندان کرده و اوکراین را به یکی از کانون‌های اصلی رقابت‌های ژئو پولیتیک میان روسیه و غرب تبدیل کرده است.

۱. اهمیت تاریخی اوکراین برای روسیه

ریشه‌های تاریخی مشترک

تاریخ روسیه و اوکراین چنان در هم تنیده است که جدایی آن‌ها از یکدیگر دشوار به نظر می‌رسد. هر دو کشور ریشه در روس کیف (Kievan Rus’) دارند، دولتی که در قرون وسطی (قرن نهم تا سیزدهم میلادی) در منطقه‌ای که امروزه اوکراین و بخش‌هایی از روسیه را در بر می‌گیرد، شکل گرفت. روس کیف به عنوان نخستین حکومت اسلاوهای شرقی، سنگ بنای فرهنگ، مذهب (ارتدوکس شرقی) و هویت ملی روس‌ها، اوکراینی‌ها و بلاروس‌ها محسوب می‌شود.

نقش اوکراین در گسترش امپراتوری روسیه

در طول تاریخ، اوکراین بارها صحنه نبردها و تلاش‌های قدرت‌های منطقه‌ای، از جمله امپراتوری روسیه، امپراتوری عثمانی، لهستان و اتریش-مجارستان بوده است. در قرن هفدهم، بخشی از اوکراین تحت معاهده پرسلاو (۱۶۵۴) به روسیه تزاری پیوست. این پیوند از نظر مسکو بازگشت «سرزمین‌های از دست رفته» بود و تا به امروز همین دیدگاه تاریخی در ذهنیت سیاستمداران روسی نقش بسته است.

شوروی و اوکراین

در دوران اتحاد جماهیر شوروی (۱۹۲۲–۱۹۹۱)، اوکراین به عنوان دومین جمهوری بزرگ و پرجمعیت شوروی شناخته می‌شد. این کشور در کنار روسیه نقش کلیدی در اقتصاد، کشاورزی، صنعت، علم و ارتش شوروی ایفا می‌کرد. شکست شوروی بدون جدایی اوکراین امکان‌ پذیر نبود و فروپاشی شوروی با استقلال اوکراین تکمیل شد. از این رو، اوکراین برای روسیه نماد وحدت از دست رفته و اقتدار از دست رفته است.

۲. اهمیت ژئو پولیتیکی اوکراین برای روسیه

موقعیت جغرافیایی استراتژیک

اوکراین به عنوان یک کشور پهناور در شرق اروپا، میان روسیه و اتحادیه اروپا و ناتو قرار گرفته است. این موقعیت باعث شده تا اوکراین به منطقه‌ای حائل و ضربه‌گیر برای روسیه تبدیل شود. وجود اوکراین مستقل و به‌ ویژه اوکراینی که به غرب نزدیک باشد، تهدیدی بالقوه برای امنیت ملی روسیه به شمار می‌رود.

دسترسی به دریای سیاه

اوکراین با سواحل طولانی در دریای سیاه، برای روسیه از اهمیت حیاتی برخوردار است. بندر سواستوپول در شبه‌ جزیره کریمه که تا سال ۲۰۱۴ بخشی از اوکراین بود، پایگاه اصلی ناوگان دریای سیاه روسیه است. بدون دسترسی به بنادر اوکراین، حضور دریایی روسیه در این منطقه به‌ شدت تضعیف می‌شود.

خط مقدم رقابت با ناتو

از منظر امنیتی، روسیه نگران است که اوکراین به عضویت ناتو درآید. چنین اتفاقی به معنای استقرار پایگاه‌های نظامی غربی در مجاورت مرزهای روسیه خواهد بود، امری که مسکو آن را خط قرمز امنیتی خود می‌داند.

۳. اهمیت اقتصادی اوکراین برای روسیه

کشاورزی و منابع طبیعی

اوکراین به دلیل خاک‌های حاصلخیز خود به‌ ویژه مناطق سیاه‌ زمین، یکی از قطب‌های کشاورزی منطقه است. در دوران شوروی، اوکراین «سبد نان» شوروی لقب داشت و بخش مهمی از محصولات کشاورزی اتحادیه را تأمین می‌کرد.

صنعت و فناوری

اوکراین در زمان شوروی مرکز مهمی برای صنایع سنگین، مهندسی، هوا فضا و تسلیحات بود. هنوز هم بسیاری از کارخانه‌های اسلحه‌ سازی، موشک‌ سازی و فناوری پیشرفته در اوکراین قرار دارند. روسیه پس از فروپاشی شوروی همچنان تا مدت‌ها به همکاری صنعتی با اوکراین نیاز داشت.

انرژی

اوکراین مسیر اصلی انتقال گاز روسیه به اروپا بوده است. خطوط لوله گاز روسیه از طریق خاک اوکراین به بازارهای مهم اروپایی می‌رسد. همین مسئله اوکراین را به عاملی حیاتی در معادلات انرژی روسیه تبدیل کرده است.

۴. اهمیت فرهنگی و هویتی اوکراین برای روسیه

پیوندهای زبانی و دینی

بخش بزرگی از مردم اوکراین به زبان روسی سخن می‌گویند یا به این زبان آشنا هستند. ارتدوکس شرقی نیز دین مشترک اکثریت مردم دو کشور است. مسکو اوکراین را بخشی از «جهان روسی» می‌داند که از نظر زبانی، فرهنگی و دینی با روسیه پیوند دارد.

نقش اوکراین در ایدئولوژی روسیه

برای بسیاری از سیاستمداران و اندیشمندان روس، اوکراین جدایی‌ ناپذیر از مفهوم امپراتوری روسیه و حوزه تمدنی آن است. حتی ولادیمیر پوتین بارها در سخنان خود تأکید کرده که روس‌ها و اوکراینی‌ها «یک ملت» هستند و جدایی میان آن‌ها مصنوعی است.

۵. اهمیت نظامی و امنیتی اوکراین برای روسیه

سپر دفاعی

در طول قرن‌ها، اوکراین به عنوان سپری در برابر حملات از غرب به روسیه عمل کرده است. ناپلئون، هیتلر و بسیاری از متجاوزان از همین مسیر به خاک روسیه وارد شده‌اند. از نظر استراتژیک، وجود یک اوکراین دوست یا بی‌طرف به منزله یک کمربند امنیتی برای روسیه است.

صنایع دفاعی اوکراین

اوکراین میزبان برخی از مهم‌ترین صنایع دفاعی دوران شوروی بود. کارخانه‌های ساخت موشک، ناو، تانک و موتور هواپیما در این کشور قرار داشت و روسیه پس از استقلال اوکراین تا سال‌ها به واردات این تجهیزات از اوکراین وابسته بود.

۶. تحولات معاصر و اوکراین

انقلاب نارنجی و میدان

روابط روسیه و اوکراین از زمان فروپاشی شوروی پرتنش بود اما با انقلاب نارنجی (۲۰۰۴) و انقلاب میدان (۲۰۱۴) تنش‌ها اوج گرفت. هر دو رویداد از نگاه روسیه تلاشی از سوی غرب برای دور کردن اوکراین از حوزه نفوذ مسکو بود.

الحاق کریمه

در ۲۰۱۴، روسیه شبه‌ جزیره کریمه را به خاک خود ملحق کرد، منطقه‌ای که از نظر تاریخی و نظامی برای مسکو اهمیت فوق‌ العاده‌ای داشت. این اقدام منجر به تحریم‌های غرب و آغاز بحران‌های جدید در روابط روسیه-غرب شد.

جنگ شرق اوکراین و ۲۰۲۲

حمایت روسیه از جدایی‌ طلبان شرق اوکراین و در نهایت آغاز عملیات نظامی گسترده در ۲۰۲۲ بیانگر عمق اهمیت اوکراین برای کرملین است. روسیه هدف خود را جلوگیری از گسترش ناتو، دفاع از مردم روس‌ زبان و تضمین امنیت خود اعلام کرد.

۷. ابعاد ژئو پولیتیکی گسترده‌تر

اوکراین و نفوذ روسیه در منطقه

از دیدگاه مسکو، از دست دادن اوکراین به معنای از دست رفتن بخش بزرگی از نفوذ سنتی روسیه در فضای پساشوروی است. اوکراین به دلیل موقعیت جغرافیایی و ظرفیت‌های اقتصادی و نظامی‌اش، رکن اصلی هر گونه پروژه اتحاد دوباره فضای شوروی سابق است.

موازنه با غرب

اوکراین برای روسیه نه فقط یک همسایه بلکه خط مقدم نبرد ژئو پولیتیک با غرب محسوب می‌شود. روسیه اوکراین را آخرین خط دفاعی در برابر نفوذ ناتو به قلب اوراسیا می‌بیند.

اوکراین از منظر تاریخی، ژئو پولیتیکی، اقتصادی، فرهنگی و امنیتی برای روسیه کشوری بی‌همتا و حیاتی است و همین اهمیت چند جانبه است که باعث شده روابط مسکو و کیف همواره پر تنش و حساس باشد. برای روسیه، سرنوشت اوکراین با امنیت ملی، هویت تاریخی و جایگاه جهانی‌اش گره خورده است و به همین دلیل هر گونه تغییر در جهت‌ گیری اوکراین با حساسیت فراوان از سوی کرملین دنبال می‌شود.

در جهانی که معادلات قدرت به سرعت در حال تغییر است، آینده روابط روسیه و اوکراین همچنان یکی از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین چالش‌های سیاست بین‌ الملل باقی خواهد ماند.

انتهای پیام/