تهران-ایرنا- صدا و سیما به رغم داشتن سهم قابل توجهی در بودجه کشور، به صورتی گسترده دست به درآمدزایی از طریق تبلیغات می زند؛ در حالی که میزان و شکل این درآمدها همچنان غیرشفاف و ناروشن باقی مانده است.

به گزارش گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش های خبری ایرنا؛ سال ها است که بحث بر سر نحوه عملکرد صدا و سیما و برنامه های تولیدی این سازمان، مورد انتقاد کارشناسان قرار گرفته است؛ اما به نظر نمی رسد تغییری در عملکرد این سازمان دیده شود. این سازمان با صدها میلیارد بودجه رسمی دولتی و میزان نامشخصی درآمد حاصل از تبلیغات، همچنان از کمبودهای مالی گلایه می کند و خواستار اختصاص بیش از پیش بودجه است؛ این در حالی است که به نظر می رسد این سازمان در وضعیت فعلی نیز نسبت به بودجه ها و درآمدهای دریافتی خود، عملکرد روشنی ندارد.
** قطعه بزرگ از کیک بودجه فرهنگی
بنابر لایحه پیشنهادی دولت، بودجه صدا و سیما در سال ۱۳۹۸، ۱۹۸۸ میلیارد تومان در نظر گرفته شده است. هرچند مطابق معمول مدیران آن از کمبود بودجه سخن می گویند و خواستار سهم بیشتری هستند که برای درک میزان این بودجه، می توان آن را با بودجه پیش بینی شده برای وزارت فرهنگ و ارشاد مقایسه کرد. در همین لایحه برای وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ۲۱۹ میلیارد تومان بودجه پیش بینی شده است و با یک حساب سرانگشتی مشخص می شود که بودجه صدا و سیما در این لایحه ۹ برابر بودجه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است.
اما این تنها منبع درآمد صدا و سیما نیست. در گزارش مرکز پژوهش های مجلس و در همین ارتباط می خوانیم: « درباره بودجه صداوسیما باید توجه داشت علاوه بر مبلغ ۱.۹۸۸ میلیارد تومان که از محل اعتبارات فصل رسانه برای این سازمان پیشبینی شده، اعتباری بالغ بر ۲.۰۰۰ میلیارد تومان به عنوان درآمد اختصاصی، مبلغ ۱۵۰ میلیارد تومان در جدول ۲۱ به عنوان کمک برای صداوسیما و نیز مبلغ ۱۰۰ میلیارد تومان برای تأدیه بدهی های این سازمان به شرکت ارتباطات زیرساخت از محل همان جدول برای سازمان صداوسیما پیشبینی شده است، بدین ترتیب باید گفت، با احتساب مبالغ فوق سرجمع اعتبارات پیشبینی شده برای صداوسیما ۴.۲۳۸ میلیارد تومان خواهد بود».
این در حالی است که در مقام مقایسه، وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی از سوی تمامی نهادهای نظارتی از جمله مجلس و مقامات مسوول به عنوان مسوول وضعیت فرهنگی کشور در نظر گرفته می شود؛ اما وضعیت نظارت بر صدا و سیما در هاله ای از ابهام است و «حسام الدین آشنا» نماینده دولت در شورای نظارت بر صدا و سیما بارها نسبت به عدم نظارت صحیح بر این سازمان انتقاداتی را مطرح کرده است.
این بودجه در وضعیتی تعیین می شود که کشور در شرایط تحریم و جنگ اقتصادی به سر می برد و بدین ترتیب باید گفت تک تک بخش های کشور، بیش از هر زمان دیگری باید نسبت به بودجه های تعیین شده احساس مسوولیت کرده و تا جای ممکن در صرف هزینه ها دقت نظر به عمل آورند.
** نظارت بر عملکرد مالی صدا و سیما؛ هربار شاید وقتی دیگر
اگر قرار است که مجلس شورای اسلامی بر عملکرد وزارتخانه ها نظارت داشته باشد، صدا و سیما نیز بر طبق قانون، باید توسط نهادی خاص نظارت شود و برای همین منظور ردیفی در بودجه هر سال نیز در نظر گرفته می شود.
براساس اصل ۱۷۵ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران «شورایی مرکب از نمایندگان رئیس جمهوری و رئیس قوه قضاییه و مجلس شورای اسلامی (هر کدام دو نفر) نظارت بر این سازمان خواهند داشت. خط مشی و ترتیب اداره سازمان و نظارت بر آن را قانون معین می‌کند». هرچند ارزیابی های این شورا از عملکرد صدا و سیما منتشر نمی شود؛ اما در گزارش ارزیابی ۵ ساله ای که توسط این شورا در سال ۱۳۸۷ که به صورتی استثنایی توسط «مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی» منتشر شده است؛ انتقادی گسترده و جدی از صدا و سیما در تمامی مسائل دیده می شود.
در این گزارش ۱۴۰ صفحه ای، مواردی همچون «عدم شناسایی دقیق حفره ها و اشکالات ساختاری سازمان»، «فربه و حجیم بودن سازمان»، «اقدام به تاسیس ساختارهای جدید در سازمان به بهانه پیگیری هر موضوع مهم»، «تاسیس و راه اندازی مراکزی مشابه و موازی»، «تمایل ذاتی مجموعه های سازمان به توسعه و حجیم شدن به شکل قارچی»، «عدم ارتباط میان مراکز و قسمت هایی از سازمان که کار مشابه انجام می دهد» و «اهمیت بی منطق تصمیمات و سلایق افراد به واسطه عدم وجود ساختار نظام مند» از جمله مشکلات جدی ساختار ساختمان سازمان معرفی شده اند و در همین گزارش تاکید شده است که «کم و بیش عموم مردم و مسوولان از وضعیت سازمان صدا و سیما احساس نارضایتی می کنند».
گزارش مذکور ضمن بررسی دقیق وضعیت سازمان به بحث مشکلات مالی در صدا و سیما نیز اشاره شده است و مشکلاتی همچون «عدم شفافیت و نبود سیستم کارآمد مالی در سازمان»، «تداوم وابسته بودن نظام مالی سازمان به افراد»، «عدم تعریف و تهیه ضوابط و شاخص های کارامد برای برآورد پروژه های برنامه سازی سازمان»، «عدم توجیه منطقی بعضی از هزینه های سرانه»، «ابهام در میزان درآمد سازمان از طریق پیام های بازرگانی»، «ابهام در نحوه قراردادهای مالی تهیه کنندگان با سازمان»، «عدم شفافیت در نظام بودجه بندی» و «تورم پرسنل و کارکنان بیشتر مراکز استانی» از دیگر انتقادات وارد شده به این سازمان است.
در گزارش زمستان ۱۳۸۷ و در ذیل عنوان ابهام در میزان درآمد سازمان از طریق پیام های ب
ازرگانی می خوانیم: «براساس اطلاعات در دسترس، میزان و رقم جذب آگهی سازمان بیش از رقم مصوب است که در این صورت چگونگی صرف آن با ابهامات فراوانی روبرو است».
با گذشت ده سال از انتشار این گزارش اما، همچنان به نظر می رسد بسیاری از این مشکلات یاد شده در آن گزارش، در عملکرد این سازمان به چشم می خورد و عزمی برای حل این مسائل وجود ندارد. در عین حل هرگز پاسخی دقیق، مکتوب، رسمی و عمومی به ابهامات طرح شده، توسط سازمان صدا و سیما منتشر نشده است و مشکلات لاینحل باقی مانده اند.
** انتشار گزارش های عمومی، قاعده رسانه های بین المللی
در حالی که مدیران سازمان صدا و سیما اغلب این سازمان را با رسانه های بزرگ بین المللی مقایسه کرده و خواستار بودجه ای همتراز این سازمان ها هستند؛ اما بایستی گفت که غول های بزرگ رسانه ای در جهان همچون «تایم وارنر»، «سونی پیکچرز» یا «بی.بی.سی» به صورتی سالیانه و در قالب گزارش های مکتوب، اطلاعات دقیقی از فهرست هزینه ها و درآمدهای خود را منتشر می کنند.
در این گزارش ها درآمدهای حاصل از هر زیرمجموعه این رسانه ها، به تفکیک موضوع و برنامه تولیدی مشخص شده است و شرکت ها اعلام می کنند که کدام برنامه های تولیدی آن ها سودآور بوده و کدام برنامه ها نیز این شبکه ها را متضرر کرده است. در عین حال این گزارش های مفصل و سالیانه، اطلاعات دقیقی از تعداد کارمندان، میزان مخاطبان، میزان پرداختی به مدیران رده بالا و جزئیات کامل عملکرد مالی را در اختیار همگان می گذارند. از همین رو بررسی وضعیت مالی این شبکه ها توسط مخاطبان، مسوولان ذی ربط و کارشناسان به آسانی ممکن خواهد بود.
در حالی که انتشار چنین گزارش ها توسط صدا و سیمای ایران تاکنون تجربه نشده و همواره بر «محرمانه» بودن این اطلاعات تاکید شده است. در حالی که تشخیص اینکه کدام برنامه ها برای صدا و سیما درآمدزا بوده اند یا ادامه کار کدام شبکه های تلویزیونی هزینه به روی دست صدا و سیما و بودجه عمومی می گذارند، همچنان سوالی است که افکار عمومی پاسخی برای ان دریافت نکرده اند.
** تعرفه های پیچیده و سرسام آور
هر ساله سازمان صدا و سیما، دستورالعمل ها و تعرفه های جدیدی را برای تعیین نرخ آگهی ها مشخص می کند. در صدا و سیما، انواع مختلفی از آگهی ها پخش می شود. طبق ضوابط منتشر شده توسط صدا و سیما؛ انواع آگهی شامل «مستقیم (تیزر)»، «گزارش آگهی (رپرتاژ)»، «حک آرم»، «دعوت به تماشا»، «زیرنویس»، «نشان آگهی» و «آگهی فروش مستقیم کالا» می شوند. بالطبع نرخ و شکل پخش هرکدام از این انواع تبلیغ متفاوت است.
این سازمان در دستور العمل مفصل و پیچیده خود نرخ تبلیغات در شبکه های تلویزیونی و رادیویی را مشخص می کند. بر طبق دستور العمل های منتشر شده، تبلیغات تلویزیونی به ۳۵ «طبقه» مختلف تقسیم می شوند که قیمت پخش تبلیغات براساس طبقات مختلف، متفاوت است. بطور مثال در سال ۱۳۹۷ نرخ تبلیغات در اولین طبقه به ازای هر ثانیه ۳۵۰ هزار ریال و قیمت تبلیغات طبقه آخر یعنی طبقه ۳۵، به ازای هر ثانیه ۸۰۵۰۰ هزار ریال بوده است. این قیمت ها در سال ۱۳۹۸ تغییر کرده و از طبقه ۱۶ به بالا افزایش یافته است. برای نمونه، در سال ۱۳۹۸، قیمت طبقه ۳۵ آگهی های تبلیغی تلویزیون از ۸۰۵۰۰ هزار ریال در ثانیه به ۱۱۰۰۰۰ هزار ریال در ثانیه رسیده است.
اما ابهام زمانی افزایش می یابد که بدانیم براساس ده ها ماده و تبصره در همین دستورالعمل سالیانه، نرخ ها با انواع ضرایب افزایش یا کاهش می یابند؛ به صورتی که به هیچ وجه نمی توان براساس جدول پخش برنامه ها، میزان درآمد صدا و سیما از تبلیغات را محاسبه کرد.
در همین دستور العمل ها مشخص می شود که قیمت آگهی، براساس ماهی که تبلیغ در آن پخش می شود نیز افزایش می یابد. بطور مثال در سال ۱۳۹۷ قیمت آگهی در ماه هایی همچون مهر و آبان ارزان تر بوده و ضریبی معادل ۳۰ و در اسفند ماه گران تر و ضریبی معادل ۶۰ درصد نرخ قیمت پایه را پیدا می کنند.
جالب آنجا است که در قیمت ضرایب ماه های سال در سال ۱۳۹۸، نسبت به ماه ۱۳۹۷، در ماه تیر کاهش، در دو ماه اسفند و خرداد بدون تغییر و در ۹ ماه دیگر سال افزایش داشته است و می توان گفت حتی به صورتی نسبی نیز قیمت ها نسبت به گذشته گران تر شده اند. همچنین اگر کالا تولید کشورهای خارجی باشد نیز باز دچار ضریب قیمت می شود. در حالی که تبلیغ کالاهای فرهنگی و یا تولید داخل، تخفیفاتی خواهند گرفت که این تخفیف شامل پخش بیشتر تبلیغ می شود.
در مجموع، فرمول های محاسبه نرخ های انواع آگهی ها در صدا و سیما به قدری پیچیده است که جز با انتشار جزئیات دقیق سالیانه این درآمدها توسط خود سازمان، هیچ راهی برای محاسبه آن وجود ندارد. هرچند که تاکنون رسانه های مختلف محاسباتی را درباره این درآمدها صورت داده اند و برخی از آن ها مدعی درآمدهای صدها میلیاردی صدا و سیما از پخش مسابقات فوتبال تیم های ملی یا باشگاهی هستند.
** حکایت تبلیغات مدام
شبکه های تلویزیونی زمان هایی طولانی از برنامه های خود را به پخش آگهی ها میان برنامه اختصاص می دهند تا جایی که در زمان پخش برنامه های مهم و پرمخاطب، بینندگان ممکن است دچار کلافگی و خستگی شوند.
بطور مثال براساس اعلام رسمی در تارنمای سازمان صدا و سیما زمان پخش آگهی های میان برنامه تلویزیون در روز یکشنبه نوزدهم اسفند ماه به شرح زیر بوده است: شبکه دو ۴۰ دقیقه، شبکه سه ۴۰ دقیقه، شبکه چهار ۵۴ دقیقه، شبکه پنج ۴۰ دقیقه، شبکه آموزش ۴۳ دقیقه، شبکه نمایش ۷۹
دقیقه، شبکه پویا ۱۳ دقیقه، شبکه سلامت ۳۰ دقیقه، شبکه نسیم ۲۵ دقیقه و شبکه امید ۱۲ دقیقه. این در حالی است که در فهرست شبکه یک سیما، عنوان آگهی بازرگانی درج نشده است و مشخص نیست چه میزان از برنامه های این شبکه به صورت رسمی به آگهی بازرگانی اختصاص می یابد.
البته، زمان های یاد شده، زمان هایی هستند که به صورت رسمی در قالب فهرست برنامه ها، به پخش میان برنامه های آگهی اختصاص یافته اند. و اغلب شبکه ها بر طبق جدول پخش خود مدعی هستند که در مقاطع صبح و ظهر، بیش از یک دقیقه بطور مداوم، تبلیغی پخش نمی کنند. در حالی که در عمل به نظر می رسد اینطور نباشد و جداول منتشر شده رسمی، تنها بخشی از زمان پخش عملی تبلیغات را نشان می دهد و هر شبکه بطور معمول در لابلای برنامه ها خود، حتی به صورت ثانیه اقدام به پخش تبلیغ می کنند. این وضعیت زمانی جالب می شود که بدانیم حتی تبلیغات چند ثانیه ای نیز نرخ ها بالایی در صدا و سیمای ایران دارند.
علاوه بر این آگهی ها، باید فهرست ده ها برنامه تبلیغاتی اختصاصی شبکه های تلویزیونی را هم اضافه کرد که برای این سازمان درآمدزا هستند. بطور مثال شبکه سوم سیما، در همین روز یکشنبه، ۱۲ دقیقه از پرمخاطبترین بازه زمانی خود را به پخش قرعه کشی یک شرکت بازرگانی اختصاص داده است. امری که تبدیل به عرفی در برنامه های تلویزیونی سال های اخیر شده است. همچنین صدا و سیما در طول هفته، در شبکه های مختلف رادیویی و تلویزیونی خود، ده ها مسابقه و برنامه پخش می کند که در آن حامیان مالی به صورت مستقیم تبلیغ می شوند. یادمان باشد درآمد حاصل از پخش آرم یا زیرنویس جدای از این فهرست طولانی هستند.
علاوه بر این در بسیاری از برنامه های صدا و سیما، افراد، خدمات یا کالاها به صورت مستقیم یا غیرمستقیم تبلیغ می شوند. بطور مثال در برنامه های آشپزی، ظروف آشپزخانه یا مواد غذایی تولیدی شرکت ها معرفی می گردند، برنامه های پزشکی و بهداشتی این فرصت را دارند که متخصصین را به بینندگان بشناسانند یا در برنامه های سیاسی، شخصیت ها و نامزدهای بالقوه پست های سیاسی مطرح شوند. روش هایی برای تبلیغ که شاید به صورت رسمی برای صدا و سیما درآمد زا نباشند؛ اما بطور حتم تبلیغی پنهان محسوب می شوند.
** انتقاد رهبر انقلاب از صدا و سیما
به نظر می رسد برخی برنامه های صدا و سیما مورد انتقاد مقام معظم رهبری نیز هستند. ایشان به صورتی ویژه از پخش برخی مسابقات از صدا و سیما انتقاد و در سال ۱۳۸۳، فرموده بودند: «شخصی تماس می گیرد و به‌خاطر هیچی، به او جایزه می دهند. یک روز من دیدم در یک برنامه‌ی تلویزیونی پنج میلیون تومان به یک نفر جایزه دادند؛ برای این‌که به چند سؤال جواب داد! این سرگرمیِ خیلی جالبی نیست. پنج میلیون تومان، تقریباً حقوق دو سه سال یک کارمند متوسط است (سال ۸۳). ممکن است بگویند این‌کار ترویج علم است. ترویج علم را از یک راهِ بهتر بکنید؛ این راه ضرر دارد. عده‌یی که این‌گونه مسابقات را نگاه می کنند، بی منطقی به ذهن‌شان می‌آید و از این بی منطقی سوءاستفاده می کنند. این کار منطقی ندارد که مثلاً بنده بدانم انجیل عربی است یا یونانی است یا لاتینی است؛ بعد بگویند حالا که شما دانستید، این پانصدهزار تومان یا فلان مبلغ مال شما! این کار معنی ندارد. بنابراین، مقوله‌ی سرگرمی و تفریح، لزومش یک مسأله است؛ با برنامه‌ریزی بودن آن یک مسأله است؛ بامحتوا بودنش یک مسأله است؛ پرهیز از جهات منفی هم در آن یک مسأله است».
جالب آن جا است که با وجود مخالفت صریح مقام معظم رهبری، همچنان مسابقاتی با موضوعات مشابه که در آن یک فرد با پاسخ دادن به چند سوال می تواند میلیون ها تومان برنده شود، از صدا و سیما پخش می شوند و اسپانسرها با حمایت از چنین برنامه هایی، باعث تداوم این مسابقات می گردند.
حال باید دید روندی که صدا و سیما سال ها است در پیش گرفته و بدون هیچ تغییر محسوسی به آن ادامه می دهد، تا چه زمانی ادامه می یابد و چگونه می توان وضعیت فعلی را تغییر داد. به نظر می رسد تنها راه رفع ابهامات موجود، انتشار گزارش های رسمی و مورد تایید توسط سازمان های نظارتی و به صورتی عمومی است تا بتوان به صورت مستند در مورد میزان و گستره درآمدهای صدا و سیما، اظهار نظر کرد. امری که تاکنون محقق نشده است.
پژوهشم**ب-ا**۱۵۵۲
انتهای پیام/